Wetenschappers proberen al lang het menselijk bewustzijn te begrijpen – de subjectieve ‘dingen’ zoals gedachten en gewaarwordingen. Vroeger nam men aan dat bewustzijn door onze hersenen wordt geproduceerd
en dat we, om het te begrijpen, alleen maar moeten uitzoeken hoe de hersenen werken. Maar deze veronderstelling roept vragen op. Afgezien van het feit dat tientallen jaren van onderzoek en theoretiseren geen significant licht op dit probleem hebben geworpen, zijn er enkele vreemde mismatches tussen bewustzijn en hersenactiviteit. Zoals de neurowetenschapper Giulio Tononi bijvoorbeeld heeft opgemerkt, vuren hersencellen in sommige staten van bewusteloosheid (zoals diepe slaap) bijna evenveel weg als in wakkere bewuste toestand. In sommige delen van de hersenen kun je neuronen identificeren die verband houden met bewuste ervaring, terwijl andere neuronen er geen invloed op lijken te hebben. Er zijn ook gevallen van een zeer laag niveau van hersenactiviteit (zoals tijdens sommige bijna-doodervaringen en coma’s) waarbij het bewustzijn niet alleen door kan gaan, maar zelfs intenser wordt. Als je een menselijk brein in je hand zou houden, zou je merken dat het een doorweekte massa grijze materie is die ongeveer 1,3 kg weegt. Hoe is het mogelijk dat dit grijze doorweekte spul de rijkdom en diepte van je bewuste ervaring kan veroorzaken? Dit staat bekend in het Engels als ‘the hard problem’ van bewustzijn. Als gevolg daarvan hebben veel vooraanstaande filosofen (zoals David Chalmers en Thomas Nagel) en wetenschappers zoals Christof Koch en Tononi het idee verworpen dat bewustzijn rechtstreeks geproduceerd wordt door hersenprocessen. Ze zijn overgestapt op de alternatieve opvatting dat het eigenlijk een fundamentele kwaliteit van het universum is. Dit klinkt misschien vergezocht, maar denk aan de andere ‘fundamentals’ in het universum die we als vanzelfsprekend beschouwen, zoals zwaartekracht en massa. Bewustzijn zou dezelfde status hebben als deze fundamentals. Eén van de redenen waarom ik voor deze benadering ben, is dat het idee van bewustzijn als fundamentele kwaliteit elegante oplossingen biedt voor veel problemen die moeilijk zijn uit te leggen met behulp van het standaard wetenschappelijke model. Ten eerste kan het de relatie tussen de hersenen en het bewustzijn verklaren. Het brein produceert geen bewustzijn, maar fungeert als een soort ontvanger die het fundamentele bewustzijn ‘oppikt’ dat overal om ons heen is en het in ons eigen wezen ‘overbrengt’. Omdat het menselijk brein zo verfijnd en complex is, is het in staat om bewustzijn op een zeer intense en ingewikkelde manier te ontvangen en door te geven, zodat we (waarschijnlijk) intenser en ruimer bewust zijn dan de meeste andere dieren. Eén van de argumenten om aan te nemen dat het brein bewustzijn produceert, is dat, als het brein beschadigd is, het bewustzijn is aangetast of veranderd. Dit doet echter niets af aan het idee dat de hersenen een ontvanger en zender van bewustzijn kunnen zijn. Een radio produceert niet de muziek die erdoorheen komt, maar als deze beschadigd is, zal het vermogen om de muziek uit te zenden worden aangetast. De puzzel van altruïsme kan ook worden verklaard. Als, zoals veel wetenschappers geloven, mensen slechts genetische machines zijn, die zich alleen bezighouden met het overleven en de verspreiding van onze genen, dan is altruïsme moeilijk te verklaren. Het is logisch dat we altruïstisch zijn voor mensen die genetisch nauw met ons zijn verbonden, maar niet zozeer voor vreemden, of voor leden van verschillende soorten. In het laatste geval, vanuit het conventionele oogpunt, moet er een voordeel voor ons zijn, zelfs als we ons hiervan niet bewust zijn. Misschien zorgt vriendelijk zijn ervoor dat we ons goed voelen over onszelf, maakt indruk op andere mensen of moedigt mensen aan om in ruil daarvoor aardig voor ons te zijn. Maar deze verklaringen lijken niet in staat het volledige bereik en de diepte van menselijk altruïsme te verklaren. Als we fundamenteel egoïstisch zijn, waarom zouden we dan bereid zijn ons eigen leven te riskeren omwille van anderen? Altruïsme is vaak onmiddellijk en spontaan, vooral in crisissituaties, alsof het diep instinctief is. Vanuit een “spiritueel” perspectief (dat bewustzijn als fundamenteel beschouwt) is altruïsme echter gemakkelijk uit te leggen. Het is gerelateerd aan empathie. Menselijk gedeeld fundamenteel bewustzijn betekent dat het mogelijk is voor ons om het lijden van anderen te voelen en te reageren met altruïstische handelingen. Omdat we fundamenteel bewustzijn delen met andere soorten, is het mogelijk voor ons om empathie te voelen met – en ons altruïstisch te gedragen – ook. Eén van mijn belangrijkste interessegebieden als psycholoog is in wat ik ‘ontwakende ervaringen’ noem, wanneer het menselijk bewustzijn intenser en groter wordt en we een gevoel van eenheid ervaren met andere menselijke wezens, de natuur of de wereld als geheel. Ik zie ontwakende ervaringen als ontmoetingen met fundamenteel bewustzijn, waarin we de aanwezigheid ervan voelen in alles om ons heen, inclusief ons eigen zelf. We ervaren een gevoel van eenheid omdat eenheid de fundamentele realiteit van dingen is. De conventionele wetenschap worstelt ook om het krachtige effect van mentale intentie en geloof op het lichaam te verklaren (zoals geïllustreerd door het placebo-effect en de pijn verdovende effecten van hypnose). Als de geest slechts een bijproduct van materie is, zou hij niet in staat moeten zijn om de vorm en het functioneren van het lichaam zo diepgaand te beïnvloeden. Dat zou hetzelfde zijn als zeggen dat afbeeldingen op een computerscherm de software of hardware in de computer kunnen veranderen. Maar deze effecten zijn begrijpelijk als we veronderstellen dat de geest fundamenteler is dan de kwestie van het lichaam, een subtielere en vollediger uitdrukking van fundamenteel bewustzijn. Als gevolg hiervan heeft het de capaciteit om het functioneren van het lichaam te veranderen. Ik geloof dat het idee van bewustzijn als een fundamentele kwaliteit van het universum veel gewicht heeft. Zoals ik in mijn boek Spiritual Science al aangaf, kan het zijn dat de beste manier om de wereld te begrijpen niet alleen door wetenschap of spiritualiteit is – maar door een benadering die beide combineert. Vrije vertaling: Spiritual science: how a new perspective on consciousness could help us understand ourselves – Steve Taylor – theconversation.com Zie ook: Youtube – How do you explain consciousness? | David Chalmers (Engelstalig)
